Xəyanətin addımları

Kommunizm işinə xəyanət tədricən, kiçik addımlarla hazırlanıb. Xruşşovun şüarları ilə başlayıb, Yeltsin - Qorbaçovun islahatları ilə bitir.

Xəyanətin çirkin planları rifahın yaxşılaşdırılması, xalq təsərrüfat şuraları, şəhər sakinlərini torpaq sahələri ilə təmin etmək, mənzil-tikinti kooperativləri, təsərrüfat hesabı, kapitallaşma, Şekino metodu (1967-ci ildə Şekino Kimya Zavodunda (Tula vilayəti) iqtisadi eksperiment başlandı, onun mahiyyəti istehsal olunan məhsulların həcmini artırmaqla yanaşı işçilərin sayını azaltmaqdan ibarət idi), fərdi əmək müəssisələri, sənaye kooperasiyası, xalq müəssisələri və yenidənqurma əməlləri ilə həyata keçirilib.

Xruşşovun dövründə Stalinin fəhlələrin tələbatının ödənilməsinin maksimum səviyyədə təmin edilməsi şüarı əvəzinə, onların rifahının yüksəldilməsi şüarı irəli sürüldü. Bunlar isə fərqli yanaşmadır.

Rifah nədir, şəxsi mülkiyyəti qurmaqla öz ehtiyaclarını şəxsən ödəmək qabiliyyətinin artmasıdır. Şüar sahiblik instinktlərini və mənfəət arzusunu təşviq edirdi. Buxarinin “Zəngin ol” şüarına bənzəyir.

Xalq Təsərrüfatı Şuralarının yaradılması, onun rayonlarda, sənaye və müəssisə komplekslərində yayılması fəhlə sinfinin mənafeyinin bölüşdürülməsi demək idi.

Şəhər sakinlərinə torpaq sahələrinin ayrılması şəxsi mülkiyyət instinktlərini gücləndirməklə yanaşı, həm də xaltura edən şəxsi tikinti briqadalarının praktikasını dəstəklədi.

Mənzil-tikinti kooperativləri mənzil çatışmazlığı şəraitində dövlət orqanlarının vəzifəsini asanlaşdırmaqla yanaşı, həm də mənzilə xüsusi mülkiyyətin əsasını qoydular.

Təsərrufat hesabı ilə işləməyin tətbiqi kapitalist müəssisələrinə sosialist dövlətində digərləri ilə müqayisədə üstünlüklər əldə etməyə imkan verdi. Qalanları təkcə istehsal istiqamətində deyil, həm də əlavə gəlirdən mənfəətin mənimsənilməsi üçün deyil, həm də bütün xalq təsərrüfatının inkişafı üçün istifadə edilməsində dövlət planını rəhbər tuturdular.

V.İ. Lenin yazırdı: "Dövlət müəssisələrinin təsərrüfat hesabı adlanan üsula keçirilməsi qaçılmaz və ayrılmaz şəkildə yeni iqtisadi siyasətlə bağlıdır və yaxın gələcəkdə bu növ müstəsna olmasa da, mütləq üstünlük təşkil edəcəkdir. Əslində bu, icazə verilən və inkişaf etməkdə olan ticarət azadlığı şəraitində dövlət müəssisələrinin əhəmiyyətli dərəcədə kommersiya, kapitalist tapıntısına keçməsi deməkdir."

Sənayesizləşmə və aşağı əmək məhsuldarlığı dövründə bu, yeganə müvəqqəti həll yolu ola bilərdi, lakin sosializm və sənaye inkişafı dövründə təsərrüfat hesablı müəssisələrdə işçilərin dolayı istismarı səbəbindən əmək haqqının artmasına səbəb oldu. Özünüidarəetmə və özünümaliyyələşdirmə istehsalı ən gəlirli istiqamətlərə yönəltməyə imkan verdi, lakin məhdud dövlət vəsaitləri şəraitində əlaqəli sahələrdən də eyni imkanları əlindən aldı. Kollektiv eqoizmi qeyd etməyəcəyəm. Xərclərin uçotu kapitallaşmaya, yəni Dövlət Plan Komitəsi ilə razılaşdırılmadan öz müəssisəsində istehsalın müstəqil inkişafına imkan verirdi.

İşçilərin sayını azaltmaq və işdən çıxarılanları digər müəssisələrdə işə götürməklə yanaşı, əmək haqqı fondunun müəyyənləşdirilməsinin Şekino üsulu olduqca populyar görünürdü, lakin daha yaxından araşdırıldıqda sual yarandı: əmək haqqını artırmaq üçün pul haradan gəlir?

Kəsiri öz məhsullarının daha yüksək qiymətləri ilə ödəməyə imkan verən ayrı-ayrı əmək müəssisələrinin tətbiqi artıq tam kapitalist islahatı idi, saxta sənaye kooperasiyası və xalq müəssisələrinin dövlətdən ayrı olması ayrı-ayrı firavanlıq sahələrinin yaranmasına səbəb oldu. Camaat ızəlləşdirmə çeklərini sakitcə uddu və dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsinin fərqinə varmadı.

Sosializmin ləğvi üçün real zəmin yarandı. Sovet dövlət orqanlarında və aparıcı partiya dairələrində liberallar “ayaqqabılarını tez dəyişib”, hakimiyyəti ələ keçirə bildilər.

Ədalət Abdinov